Warme Scholen als antwoord op de zorgcrisis

Overheden investeren enorme bedragen in gezondheidszorg en onderwijs. Toch blijkt uit cijfers dat het niet goed gaat met onze jongeren. Experten spreken zelfs van een mentale zorgcrisis. Maar kan je die beantwoorden met het gebruikelijke recept van meer beleid, meer middelen en meer mensen? De recente uitbreiding van het mentale zorgbeleid lijkt dat alvast tegen te spreken. De zorgvraag bij jongeren blijft namelijk stijgen. En nu de vergrijzing schuifelend maar zeker tot aan de deur is geraakt, is de vraag: hoe moet het nu verder? Daarover hebben we het met gezondheidseconoom prof. dr. Lieven Annemans en prof. dr. Johan Albrecht, schrijver van onder andere Een zorg minder.

Hoe gaat het met onze jongeren tegenwoordig?

Lieven: De cijfers lopen erg uiteen. De ene keer gaat het over het aantal jongeren met een psychisch probleem, dan gaat het weer over depressies, angsten, bipolariteit, enzovoort. In andere studies gaat het meer over hoeveel kinderen zich niet goed voelen in hun vel. Maar dat is dus allemaal niet hetzelfde. Je kunt iemand hebben die geen enkele psychische problematiek heeft, maar zich toch niet goed in zijn of haar vel voelt. En dat zijn er best veel, want als we naar dat segment kijken, vertellen de cijfers een ontluisterend verhaal. Die gaan van tussen één op vijf tot één op drie jongeren die zich slecht voelen. Dat is toch wel veel, dus daar moeten we iets aan doen.

Johan: En dat is niet alleen bij ons het geval. Er zijn heel wat indicatoren dat jongeren over heel de wereld steeds vaker kampen met chronische mentale problemen. Een goed voorbeeld hiervan is een recent onderzoek op jongeren uit Australië. De conclusie is dat het aantal jongeren met een psychische stoornis sterk is toegenomen. Die cijfers zijn hallucinant. In 2021 gaat het over bijna 40% van de jongeren, zowel mannen als vrouwen. Als we inzoomen op jonge vrouwen, ligt dat percentage zelfs op 48%. Een enorm hoog aantal.

Heeft de tanende mentale gezondheid van onze jeugd gevolgen voor onze maatschappij?

Johan: Dit raakt aan iets wat lang geleden al door Habermas werd voorspeld: we evolueren naar een technocratie waarin een groot deel van de bevolking zorg nodig heeft, terwijl de andere helft die zorg moet leveren. Maar door factoren zoals vergrijzing komt de zorgsector enorm onder druk te staan. De helft van de bevolking zal de andere helft moeten verzorgen. We zullen dus nooit genoeg mensen hebben om aan de groeiende zorgvraag te voldoen. Daarom moeten we nadenken over nieuwe zorgsystemen en andere opties om een zorginfarct te vermijden.

Lieven: Bij jongeren spelen scholen daarin een belangrijke rol. Daar bereik je kinderen van elke mogelijke afkomst. Bovendien hebben scholen de facto een educatief project, maar dat moet verder gaan dan zuivere kennisoverdracht. De school is de omgeving bij uitstek waar je sociale gedragsvaardigheden kan ontwikkelen. Ik vind dat er heel weinig nadruk ligt op verbondenheid. Kinderen zouden meer moeten leren samenwerken en mekaars emoties en gevoelens begrijpen. Dat zit er nu nog te weinig in. Daarnaast zou ook hun autonomie een duwtje in de rug moeten krijgen, zodat ze zich kunnen ontplooien. Kinderen moeten nu vooral reproduceren terwijl er meer ruimte zou moeten komen om hun creativiteit tot uiting te laten komen. De shift van disciplineren naar motiveren is belangrijk.

Lieven: Ik ken veel leerkrachten en merk dat zij enorm hun best doen voor hun leerlingen. Maar om zo’n shift te maken, moet er iets veranderen. De planlast van leerkrachten is ongelooflijk. Die zou teruggeschroefd moeten worden naar 10%, dan komt er tijd vrij om je met de echt belangrijke dingen bezig te houden. En nog een stap verder is werken met zelfsturende teams. Zo kan de directie haar mensen met vertrouwen laten begaan. Maar daar zitten de meeste scholen niet. Dat vraagt echt om een systemische verandering zoals Warme Scholen.

Johan: We moeten inderdaad naar de systeemorganisatie kijken. In België hebben we bijvoorbeeld relatief weinig leerlingen per leerkracht, zeker in vergelijking met landen als Nederland en Duitsland. Dat betekent dat we veel mensen nodig hebben om kleinschalig onderwijs te bieden, maar dat wordt steeds moeilijker met het tekort aan personeel. Het beroep van leerkracht moet aantrekkelijker worden.

Lieven: Precies. Er is voor leerkrachten geen tijd om zich met hun kerntaken bezig te houden. Er is een sterke drang naar controle, maar dat is een vicieuze cirkel. Want hoe meer je controleert, hoe meer tijd je kwijt bent aan rapporteren, hoe minder tijd er is voor verbindend onderwijs. Dat heeft een negatieve impact op de kwaliteit, die men dan probeert te counteren door nog meer te gaan controleren. Dan is de cirkel rond. Eigenlijk zou de overheid schrapsessies moeten organiseren waarin al die regels tegen het licht worden gehouden.

Dus scholen spelen een belangrijke rol om druk van de ketel halen?

Johan: Het zou alleszins een antwoord bieden op de grote instroom van jongeren die worstelen met hun mentaal welzijn. Momenteel is een van de grote risico's dat we onze schaarse middelen, zoals psychiaters en psychologen, vooral inzetten voor mensen met lichte mentale problemen. Hierdoor krijgen mensen met complexe, ernstige psychische aandoeningen minder tijd en aandacht. We hebben de neiging om eenvoudige zorgvragen meteen aan te pakken en de meer complexe vragen weg te duwen. Dit fenomeen is illustratief voor hoe we mentale kwesties puur medisch bekijken, maar de context errond volledig negeren.

Lieven: (knikt) We zien die problemen, en die moeten dan maar opgelost worden. Maar dat is ondertussen ook een verdienmodel geworden voor velen. Bij bijvoorbeeld burn-out gaat het nu vooral over mensen met een burn-out terug aan het werk te krijgen. Terwijl je onderaan de basis dingen kan doen die niks kosten, maar die wel de grootste impact hebben. Geestelijke gezondheidsbevordering kost veel minder dan genezen. Dat begint bij de psychologische basisbehoeften, autonomie, betrokkenheid en competentie. Maar ook door rust in te bouwen. Kinderen zijn compleet overprikkeld. Vergelijk het met een atleet. Als die traint door het lichaam voortdurend in beweging te houden, zullen de prestaties niet goed zijn. Dankzij rust word je sterker.

Johan: Mensen, en dus zeker ook kinderen, hebben buffers nodig. Financiële stabiliteit, een goede fysieke gezondheid en een realistisch zelfbeeld zijn cruciaal. Net als een goed netwerk van mensen rondom je die je vertrouwt. Zo ben je beter gewapend tegen allerlei prikkels, zo zorg je voor veerkracht. Maar dat moet je als collectief organiseren, want als individu speel je dat niet klaar.

Wat is nu de volgende stap?

Johan: Elke school zou ten minste een vak zou moeten hebben waar een ander soort vaardigheden worden bijgebracht. Concreet moeten jongeren ruimte krijgen om echt te werken aan emotionele, sociale en gedragsvaardigheden. Dit zou een vast onderdeel van het onderwijssysteem moeten zijn, niet slechts een leuk extraatje op een vrijdagnamiddag. Want investeren in vaardigheden voor jongeren rendeert enorm.

Lieven: De Bond Zonder Naam heeft veel spreuken, maar mijn favoriet is ‘geef mensen een pluim en ze krijgen vleugels’. In het concept van Warme Scholen verbeteren we onze relaties met elkaar en worden de talenten van leerlingen veel sneller gezien, erkend en ook ontwikkeld. Daarom moeten we dus zo snel mogelijk naar 15% Warme Scholen gaan. Dat is de kritische massa. Als we die bereiken, volgt de rest.